De geschiedenis is niet terug te draaien: zijn excuses desondanks waardevol? 

De geschiedenis zit vol onrecht. Dingen die niet ongedaan kunnen worden gemaakt. Dingen die generaties door kunnen werken. Ook al hebben wij er geen actieve rol in gespeeld, toch moeten we iets met de schaamte en de schuld die we voelen. Vergeving schenken en vragen staat centraal in ons christelijk geloof maar wat is de waarde van het doen van publiekelijke excuses? Wat verandert erdoor? Is sorry zeggen niet gemakkelijk of goedkoop? Het artikel van Philip Powell gaat hierop in naar aanleiding van de excuses van Rutte over onze rol in het slavernij verleden.

Reflecties op publieke excuses voor fouten uit het verleden

Afgelopen december bood premier Rutte namens de Nederlandse staat excuses aan voor het Nederlands slavernijverleden. Het excuus richtte zich voornamelijk op de ‘tot slaaf gemaakten’ in het verleden die hebben geleden als gevolg van deze handelingen, maar ook aan hun dochters en zonen, en al hun nazaten, tot op de dag van vandaag’. 

In Rutte’s eigen woorden: 

“We doen dit, en we doen dit nu, om staande op de drempel van een belangrijk herdenkingsjaar, samen de weg vooruit te vinden. We delen niet alleen het verleden, maar ook de toekomst. Dus zetten we vandaag een komma, geen punt.” 

Rutte’s spijtbetuiging namens de Nederlandse staat volgde als antwoord op het rapport dat door de Dialooggroep Slavernijverleden werd uitgebracht onder de naam ‘Ketenen van het Verleden’. 

Het is niet de eerste keer dat Mark Rutte excuses heeft uitgesproken namens Nederland. In juni 2022 richtte hij zich tot honderden voormalig militairen die tijdens de oorlog in Bosnië in 1995 het stadje Srebrenica moesten verdedigen. Door de slechte uitrusting en communicatie vanuit Nederland moesten de militairen toekijken hoe zo’n 8000 moslims werden vermoord door het Servische leger. In 2020 bood Rutte zijn excuses namens de Nederlandse staat aan de Joodse gemeenschap in Nederland voor het niet voorkomen van de meer dan honderdduizend Joodse slachtoffers tijdens de Holocaust; meer dan 75% van de Joodse gemeenschap in Nederland. 

Zelf heb ik het proces tot aan het uitgesproken excuus van Rutte voor het slavernijverleden nauw gevolgd; zowel vanwege mijn Nederlandse partner, Renate, maar ook door mijn achtergrond in Internationale Betrekkingen. Ik heb een grote interesse in publieke excuses en in dit stukje wil ik graag wat van mijn gedachten daarover delen. 

Ik kom oorspronkelijk uit India, en opgegroeid in de stad Chennai. Zowel mijn ouders als het overgrote deel van mijn familie wonen nog steeds in Zuid India. Ikzelf heb de afgelopen 24 jaar in Groot Brittannië gewoond met korte tussenpozen in Nederland, de VS en Zuid Afrika. Deze ervaring van het wonen en leven op twee verschillende plekken heeft me een intercultureel perspectief gegeven. Hiermee bedoel ik dat ik zo veel mogelijk probeer om vanuit verschillende perspectieven naar dingen te kijken. Dit is lang niet altijd eenvoudig, maar het helpt me wel om complexiteit te omarmen, nuance te zoeken en zaken als een publiek excuus niet simpelweg in zwart-wit termen te beoordelen.

Net zoals de relatie van Nederland met de voormalig koloniën, delen ook India (samen met Pakistan en Bangladesh) een gedeeld verleden met Groot Brittannië als kolonisator en gekoloniseerde volkeren. In mijn eigen leven heb ik de complexe relatie van Groot Brittannië met India zeker gevoeld, en heb me er een eigen weg in moeten vinden. Om die reden is dit onderwerp ook zo persoonlijk voor mij geworden. 

Tijdens de periode van 2000-2007 was ik ook onderdeel van het kernteam van Britain-India Reconciliation Initiative (BIRI). Dit initiatief streefde naar verzoening; een verbeterde relatie tussen Zuid Aziaten en Britten. 

Ik geloof dat christenen een hoofdrol kunnen spelen in het aangaan van het gesprek over controversiële zaken als deze en vredestichters kunnen zijn in de samenleving.  Laat ik eerst beginnen met vier punten over dit onderwerp die meer aandacht verdienen.

1.     Waarom zien we zoveel publieke excuses? Het lijkt wel mode..

Volgens een bepaald onderzoek zijn er meer dan 300 excuses aangeboden op politiek niveau door 74 landen. Een paar voorbeelden; de Japanse regering die een excuus aanbood aan de Koreaanse troostmeisjes die tot prostitutie werden gedwongen tijdens de Tweede Wereldoorlog; Premier Tony Blair van het Verenigd Koninkrijk die een excuus aanbood aan Ierland voor de 19e-eeuwse ‘potato famine’; en de Deense overheid die spijt betuigde aan het Ghanese volk voor de Deense rol in de slavenhandel. 

Je kan zeggen dat publieke excuses een onderdeel zijn geworden van onze culturele Zeitgeist. Een paar redenen zouden dit kunnen verklaren. Ten eerste, vanwege moderne technologie en hoe deze de wereld meer heeft verbonden dan ooit tevoren. Een gebeurtenis in een ver oord op de wereld kan binnen een paar minuten een groot nieuwsitem zijn in Westerse hoofdsteden. Ten tweede, de mensenrechtenbeweging van de 20e eeuw, die wordt gesymboliseerd door de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Deze ontwikkeling heeft ons meer op scherp gezet rond onderdrukking en uitbuiting. Zaken als koloniale onderdrukking vinden we vandaag de dag gewoonweg weerzinwekkend en het verleden wordt door deze lens bekeken. Omgaan met het verleden is nu een morele noodzaak geworden die we niet kunnen negeren. 

2.      Hoe oprecht zijn de excuses? Is het geen schijnvertoning?

Een volgende uitdaging is het verschil van moraal tussen interpersoonlijke en internationale betrekkingen. Wat op een interpersoonlijk niveau geldt (tussen jou en mij), geldt niet automatisch op het niveau van de staat. Spijt betuigen voor iets dat je verkeerd hebt gedaan wordt meestal gezien als iets positiefs in onderlinge relaties, maar is ingewikkelder als het wordt gedaan ‘uit naam van’, en in relatie tot een collectieve entiteit zoals de staat, vooral wanneer het onrecht al meer dan twee eeuwen geleden is gebeurd. 

Voor diegenen die vooral focussen op het ‘nu’ en de uitdagingen in de toekomst waar de wereld mee wordt geconfronteerd, zijn openbare excuses waarschijnlijk zinloos en zonder enige waarde. Je zou deze eindeloze schijnvertoning van spijt voor het verleden liever stopzetten. Maar voor mensen die onder onrecht als slavernij hebben geleden, is het verleden nog steeds ‘nu’. Een spijtbetuiging kan dan een kleine stap in de goede richting zijn, maar meer niet. De uitdaging ligt vooral bij wat er na het excuus gaat volgen. 

Publieke excuses kunnen door arrogantie en grootheidswaan gekenmerkt worden en een doel op zich zijn. Bijvoorbeeld: wij die nu onze verontschuldigingen aanbieden zouden moreel superieur zijn aan onze voorouders, de mensen die destijds op onmenselijke manieren handelden. Dit soort chronologisch en cultureel elitisme heeft een subtiele maar verraderlijke manier om de machtsdynamiek te versterken tussen westers-liberaal denkenden (die nog steeds profiteren van het slavernijverleden) en de voorheen gekoloniseerde en gekleurde mensen (die nog steeds te maken hebben met de gevolgen van het onrecht). Een publiek excuus zou dan kunnen overkomen als: ‘kijk naar ons, wij verontschuldigen ons voor fouten in het verleden – leer van ons en wordt liberaal denkende mensen zoals wij’. Dit soort excuus spreekt van weinig echt berouw.  

Maar hoe weet je nou hoe oprecht een publiek excuus echt is? We kunnen het nooit echt weten. Tijd zal ons leren hoeveel de verontschuldigingen waard zijn en daarom moeten we proberen om niet gelijk een oordeel te vellen over de publieke excuses waarmee we te maken krijgen. Nogmaals, hoewel de woorden er toe doen, is wat daarna komt eigenlijk nog veel belangrijker. 

3.     In hoeverre doet financiële compensatie er echt toe? Is het een graadmeter?

Hoewel het nog niet officieel is bevestigd, wordt er gemeld dat de Nederlandse regering ongeveer 200 miljoen euro zou uittrekken voor projecten die bewustmaking vergroten, en daarop nog eens 27 miljoen euro aan een nieuw museum gericht op het slavernijverleden. Als het zou gaan om volledige compensatie of eerherstel voor het onrecht van de slavernij, zouden deze bedragen op zijn best symbolisch zijn en in het slechtste geval nogal beledigend, en ondermijnen ze de oprechtheid en geloofwaardigheid van het excuus. 

Het doen van een financiële herstelbetaling in de context van publieke excuses is onontkoombaar. Naar mijn mening moeten deze herstelbetalingen geen doel op zich worden, maar deel uitmaken van een breder proces van culturele transformatie. Laat me twee dingen noemen die dit proces van verandering benadrukken. 

Ten eerste moet de vraag gesteld worden of het excuus geleid heeft tot een veranderd zelfbeeld van de samenleving waaruit het excuus is gekomen? Hoewel een samenleving bestaat uit individuen en families, is er ook een collectief gevoel van zelfbewustzijn. Publieke verontschuldigingen die er echt toe doen, leiden de samenleving van leugens en zelfbedrog naar een eerlijker en ook nederiger bewustzijn. Deze verschuiving in collectief zelfinzicht is een belangrijke graadmeter. 

Ten tweede: hebben de verontschuldigingen de weg vrijgemaakt naar een verbetering van de relatie tussen voormalig koloniale en onderworpen volkeren? Het proces van genezing dat begint met een vorm van verontschuldiging, opent de mogelijkheid voor het opbouwen van een nieuw soort relatie die gebaseerd is op gelijkwaardigheid en rechtvaardigheid. 

Als de bovengenoemde veranderingen plaatsvinden in een samenleving, dan zal de discussie over compensatie en herstelbetalingen minder gaan over exacte getallen en bedragen, maar meer over kwalitatieve en relationele kwesties. 

4.      Wat is het gevolg van het maken van excuses? Waar leidt het toe?

Het spreekt voor zich dat de diverse culturen en samenlevingen in de wereld verschillend met hun verleden omgaan. Het collectieve geheugen van een samenleving kan worden beïnvloed, gemanipuleerd en misbruikt om nog meer schade aan te richten en nieuwe vormen van onrecht te doen ontstaan. Bijvoorbeeld: de radicale hindoe-nationalistische beweging in India heeft een erg eenzijdige interpretatie van het verleden gebruikt om de vervolging van moslims en christenen in India te rechtvaardigen. Als de Britse regering zich publiekelijk zou verontschuldigen voor het kolonialisme in India, kunnen deze groepen dit gebruiken om alles uit het collectieve geheugen te wissen wat niet strookt met hun onverdraagzame opvattingen over een natie. Betekent dit dat excuses vanuit Groot Brittannië niet nodig zijn? Hier zijn geen eenvoudige antwoorden voor. Omgaan met het verleden is ingewikkeld. 

Van alle mensen, zijn het de christenen (ongeacht etniciteit, leeftijd of sociale status) die weten wat het betekent om van God vergeving te ontvangen voor de fouten die we hebben gemaakt. Ik geloof dat juist dit de basis is voor het omarmen van publieke excuses (hoe gebrekkig en onvolledig ze ook zijn) en het vermogen om (kostbare) vergeving uit te delen aan de volken die verschrikkelijke fouten hebben gemaakt. Aan de voet van het kruis is vergeving voor elke zondaar en wordt elke vorm van onrechtvaardigheid ontmaskerd en veroordeeld. Deze weg van het kruis beperkt zich niet tot onze verticale relatie met God, maar geldt ook voor horizontale relaties, inclusief de politieke wereld van internationale betrekkingen. 

Ik kan drie dingen opnoemen die ons laten zien hoe het kruis van Jezus ons een nieuwe weg vooruit laat zien. 

Ten eerste, erkenning van gedrag uit het verleden is van essentieel belang. Erkenning leidt tot een verschuiving in hoe we aankijken tegen de fouten uit het verleden. De misstanden worden benoemd en veroordeeld. Ten tweede, verantwoordingopnemen voor de misstanden die de fouten hebben veroorzaakt. Dit morele oordeel, gebaseerd op het onderscheid tussen goed en fout, is duur, maar opent ook de mogelijkheid voor verandering en culturele vernieuwing. Ten derde, bereidheid tot het ondernemen van actie na de publieke excuses om die dingen recht te zetten die de relatie hebben verbroken of beschadigd. Actie ondernemen gaat om de toewijding om samen vooruit te kijken vanuit een nieuw toekomstbeeld. Zonder concrete actie is een excuus slechts een zinloos gebaar. 

Uiteindelijk zal de tijd ons meer moeten leren over de echte waarde van publieke excuses en zal het de discrepanties tussen woorden, hart en daden aan het licht brengen. Maar het kan ook zijn dat het excuus juist een springplank blijkt te zijn naar een andere, betere relatie tussen volkeren. Als christenen moeten we geloven, bidden en toewerken naar het laatste. 

Philip Powell is politicoloog en stafmedewerker van Tear Fund Engeland. Hij zal in de komende tijd actuele maatschappelijke onderwerpen behandelen.